ઉર્મિલા...

જેમ જેમ મન તને ઝંખ્યા કરે,
એમ એમ પુરાણના કોઈ પાત્ર સાથે મારું સામીપ્ય મને સમજાયા કરે..
પ્રેમની ગાંઠોમાં બંધાયેલા ઘણા નામ ઉપસ્યા કલ્પનાની પીંછીએ..

તને તો શ્યામ કહી દીધો- પણ એની સખીઓની જમાતમાં  હું કોણ?

રાધા કે ગોપીની જેમ પીયુ થી દુર રહેવાનું કદી પોસાય કોઈ ને?

નથી મીરા કે आण्डाल- જે સમાઈ પ્રિયતમની મૂર્તિમાં ખુદ ને ખોઈને...

નથી જોયા મેં રુકમણી ને મંદિરોમાં કૃષ્ણ સાથે,

સિયા કે રામ લખાય છે, પણ એય ક્યાં રહેલા આખો જન્મ સાથે ?!..

આ બધામાં એક જ પાત્ર મળ્યું મને- કૈક મારા જેવું..કે પછી હું એના જેવી!

ગમે એટલી ઈચ્છા ને પ્રેમ હોવા છતાં એ પતિ સાથે ના જઈ શકી..

દુનિયા ભરનું ધૈર્ય બસ એની એક પાસે જ હોય એવું લાગે છે..

પતિ વનમાં ને, એની રાહ માં દરવાજે એ ચૌદ વરસ જાગે છે..

તું પણ થોડોક એના સ્વામી જેવો- નાક પર ગુસ્સો, દિલમાં જુસ્સો..

પ્રાથમિકતાઓને ચાહતો, પણ અર્ધાંગીની એ તારો જ હિસ્સો..

તું તારા કર્તવ્યોથી સભાન, નિશાના પર જ તીર લગાવનાર..

ને અહી હું- કોઈ વાંક વગર પ્રતિક્ષામાં –કદાચ એની જેમ જ-

લિખિતંગ -તારી ઉર્મિલા..
-Anita R.

लोग सच कहते हैं 
"औरतें बेहद अजीब होतीं है"
रात भर पूरा सोती नहीं
थोड़ा थोड़ा जागती रहतीं है.

नींद की स्याही में
उंगलियां डुबो कर
दिन की बही लिखतीं
टटोलती रहतीं है.

दरवाजों की कुंडियाॅ
बच्चों की चादर
पति का मन.

और जब जागती हैं सुबह
तो पूरा नहीं जागती
नींद में ही भागतीं है.

[सच है औरतें बेहद अजीब होतीं हैं]

हवा की तरह घूमतीं, कभी घर में, कभी बाहर.
टिफिन में रोज़ नयी रखतीं कविताएँ
गमलों में रोज बो देती आशाऐं.

पुराने अजीब से गाने गुनगुनातीं
और चल देतीं फिर
एक नये दिन के मुकाबिल
पहन कर फिर वही सीमायें
खुद से दूर हो कर भी
सब के करीब होतीं हैं.

"औरतें सच में, बेहद अजीब होतीं हैं"

कभी कोई ख्वाब पूरा नहीं देखतीं
बीच में ही छोड़ कर देखने लगतीं हैं
चुल्हे पे चढ़ा दूध.

कभी कोई काम पूरा नहीं करतीं,
बीच में ही छोड़ कर ढूँढने लगतीं हैं.
बच्चों के मोजे, पेन्सिल, किताब
बचपन में खोई गुडिया,
जवानी में खोए पलाश,

मायके में छूट गयी स्टापू की गोटी,
छिपन-छिपाई के ठिकाने
वो छोटी बहन छिप के कहीं रोती.

सहेलियों से लिए-दिये.
या चुकाए गए हिसाब
बच्चों के मोजे, पेन्सिल किताब

खोलती बंद करती खिड़कियाँ
क्या कर रही हो?
सो गयी क्या ?
खाती रहती झिङकियाँ

न शौक से जीती है ,
न ठीक से मरती है.
कोई काम ढ़ंग से नहीं करती है.

सच है, औरतें बेहद अजीब होतीं हैं.

कितनी बार देखी है…
मेकअप लगाये,
चेहरे के नील छिपाए
वो कांस्टेबल लडकी,
वो ब्यूटीशियन,
वो भाभी, वो दीदी…

चप्पल के टूटे स्ट्रैप को
साड़ी के फाल से छिपाती
वो अनुशासन प्रिय टीचर
और कभी दिख ही जाती है
कॉरीडोर में, जल्दी जल्दी चलती,
नाखूनों से सूखा आटा झाडते,

सुबह जल्दी में नहाई
अस्पताल मे आई वो लेडी डॉक्टर
दिन अक्सर गुजरता है शहादत में
रात फिर से सलीब होती है…

सच है, औरतें बेहद अजीब होतीं हैं

सूखे मौसम में बारिशों को
याद कर के रोतीं हैं
उम्र भर हथेलियों में
तितलियां संजोतीं हैं

और जब एक दिन
बूंदें सचमुच बरस जातीं हैं
हवाएँ सचमुच गुनगुनाती हैं
फिजाएं सचमुच खिलखिलातीं हैं

तो ये सूखे कपड़ों, अचार, पापड़
बच्चों और सारी दुनिया को
भीगने से बचाने को दौड़ जातीं हैं.

सच है, औरतें बेहद अजीब होतीं हैं.

खुशी के एक आश्वासन पर
पूरा पूरा जीवन काट देतीं है
अनगिनत खाईयों को
अनगिनत पुलो से पाट देतीं है.

सच है, औरतें बेहद अजीब होतीं हैं.

ऐसा कोई करता है क्या?
रस्मों के पहाड़ों, जंगलों में
नदी की तरह बहती…
कोंपल की तरह फूटती…

जिन्दगी की आँख से
दिन रात इस तरह
और कोई झरता है क्या?
ऐसा कोई करता है क्या?

सच मे, औरतें बेहद अजीब होतीं हैं...

-ज्योत्सना मिश्रा

(Image Source: http://webneel.com/webneel/blog/25-beautiful-rural-indian-women-paintings-by-tamilnadu-artist-ilayaraja)

વૃંદાવનની ગોપી..

વાત તો છે, સાવ અનોખા પ્રેમની.

એવો પ્રેમ- જેને કોઈએ “પ્રેમ” કહ્યો જ નહિ.

એ હમેશા ઘેલછા ગણાઈ..

પણ કહેવાય છે, પ્રેમની નિસરણીનું છેલ્લું સોપાન એટલે ઘેલછા...

પ્રેમીઓની વાતમાં સૌથી ઉપર આવતું નામ એટલે- રાધિકા ને એનો કન્હૈયો.

કોઈ પણ યુગલને ઈર્ષ્યા આવે એટલો મહેકતો, અને

કોઈને પણ એ પગલે ચાલવાનું મન થાય એવો એમનો સંબંધ.

હજી જન્મો સુધી પ્રેમીઓ માટે આદર્શ રહી શકે એવો એ સંબંધ....

પરંતુ, રાધાનું નિરુપણ કશે એકલું નથી..

એ બંનેની આસપાસ ગોપીઓ ના હોય ત્યાં સુધી વ્રજનું એ ચિત્ર પૂરું લાગતું નથી..

રાધા સિવાય ગોપીઓ પણ એની ઘેલી હતી..

પૂનમની રાતે રાસની રમઝટ એણે એકલી રાધા સાથે નથી કરી.

એની મોરલીની ધૂન પર કાંઈ એકલી રાધા જ દોડી આવતી હોય એવું નથી..

સાથે હતી, કદાચ રાધા જેટલો જ નિર્મળ સ્નેહ કરતી – ઘેલી ગોપીઓ...

વર્ષોથી આપણી નજર ગોપીઓને એક સાથે જ- એક વૃંદમાં જોવાને જ ટેવાયેલી છે..

અનોખી તરી આવતી હોય તો એ- એક માત્ર રાધા..

પણ, 
એ વૃંદમાંથી જ કોઈ એક 

ગોપીને જરાક વાર,

અલગ કરીને જોઈએ તો?!

Click Here to view Image Source

ઘણી વાર વિચારું છું કે એને કેવી લાગણી થતી હશે !

પોતાનું હોવા છતાં – અધિકાર ના જતાવે- એને શું કહેવું? લાચારી કે ઉદારી ?

કદાચ, આ બન્નેમાંથી કશું નહિ.

શબ્દરૂપ ના આપી શકાય એવી કોઈ ત્રીજી જ ભાવના હશે એ..

કેમ કે એ તો ખુશ છે રાધા સાથે એને જોઇને..

અને ઈર્ષ્યા કરત તો પણ કોની ! – સહિયર પણ પોતાની ને એ પણ પોતાનો..

વહેલી સવારે આંખ ઉઘડતાં જ એને પણ પિયુનું સ્મરણ થતું હશે.

એ પણ વિચારતી હશે કે નીંદર ઉડી એટલે સ્મરણ થયુ કે સ્મરણ થયું એટલે નીંદર ઉડી ગઈ!

સ્મરણ થતા વેંત એ ખુશ થઇ ઉઠતી હશે,

ભલે ને પછી આખો દિવસ એ યાદો એના પગમાં અટવાયા કરે !

એને મન નહિ થતું હોય ધવલ પુષ્પો કેશમાં સજાવવાનું,

જયારે જોતી હશે સખીના અંબોડે ફુલોમાં પ્રેમની આંગળીઓની છાપ?

પણ તો પછી સખીને ગમતા પુષ્પો એ જ કેમ કાનાને ચૂંટી આપતી હશે !

એના છેડાયેલા સૂરોની એ પાગલ,

સુરાવલીના શબ્દોથી સખીનું નામ બને છે એ જાણતી હોવા છતાં,

બધું છોડીને ત્યાં પહોચી જવાની ઈચ્છા કેમ ધરાવતી હશે?

એને સતાવવા માધવે પણ મન ફાવે ત્યારે મોરલી વગાડી છે...

ક્યારેક વહેલી સવારે, ક્યારેક ગોધૂલી ટાણે, ને ક્યારેક તો સાવ અડધી રાતે !

પણ એ થોડીક ક્ષણોમાં જ ગોપીને એનું અસ્તિત્વ સુવાસિત લાગતું હશે કદાચ..

અને એ એકલી થોડી એની ફરિયાદી હતી?

રાધિકા પણ એ નટખટના કારસ્તાન જાણતી જ હશે.-એની પણ અઢળક ફરિયાદો હશે..

સૈ સાથે એની ગોઠડી માંડતા ઘણીવાર બપોર આખી વીતી જતી હશે..

અને એ ફરિયાદો પણ કેવી ?

એની ફરિયાદ કરતા કરતા જ એના પ્રેમમાં પડી જવાયું !

ને બાકી હતું એ એના અટકચાળાએ કામ કરી કીધું... 

જો કે એની આ મનોદશા સહિયર પણ જાણતી જ હશે..

ને પેલા ચોરને આ ખબર ના હોય એવું તો બને જ નહિ..

છતાં ત્રણે કોઈ ત્રિકોણ બનાવે છે, એવું કહેવું ઠીક નહિ રહે..

કારણ- જાણે અગાઉથી કાનાના ભાગ પડી ગયા હોય એમ એ બોલવાની- એ તો રાધે તારો !

કવિઓ, લેખકો એ રાધિકાની મન:સ્થિતિ હજી પણ કલ્પી લીધી.

કેમ કે એનું સ્વરૂપ ગંભીર છે...

પણ ગોપીનું મન સદા, કલ્પના બહારની રંગોળીમાં જ રહી ગયું !

રાધાના વ્હાલમાં એક જાગૃતતા છે.- એ કાનુડા સાથે હસે છે, રમે છે, રિસાય છે, માને છે,

એના વિયોગમાં ઉદાસ પણ થાય છે..આ બધાની એને સભાનતા છે..

જયારે ગોપીનું વ્હાલ ઊંડું હોવા છતાં બેધ્યાન છે- કેમ કે એના માટે એ શ્વાસ જેટલું સાહજિક છે...

શ્વાસ લેવા માટે સભાનતા હોવી જરૂરી નથી એની જેમ..

દુનિયા આખીનાં નેત્રોએ રાધા સાથે શ્યામને નિહાળ્યો, વખાણ્યો..

તો એની ગોપી એ ક્યાં કદી કોઈ રાવ કરી છે!

આમ તો એણે ચોરાયેલા માખણની, કૃષ્ણના તોફાનોની,

નાની નાની અમાપ ફરિયાદો યશોદાજી પાસે કરી..

પણ પોતાના અધિકારક્ષેત્રનો પ્રેમ ય એણે ક્યારેય માંગ્યો હોય એવું ખ્યાલમાં નથી..

આટલી ખેચાઈ ગઈ હોવા છતાં કેમ ક્યારેય એના મુખે પ્રીતિના એ શબ્દો આવ્યા નહિ હોય ?

ગોપીને આલેખતી કોઈ પણ પ્રકારની રચના લઇ લઈએ, ચિત્રો- કવિતાઓ, કથાઓ,

પામવાની કે છોડવાની – બે થાંભલીઓ વચ્ચે ઝૂલવું જોઈએ એ સ્થિતિમાં, એ તો મૂંગી શ્યામના સાનિધ્યમાં અથવા સ્મરણમાં લીન દેખાશે..

જાણે- આ બધાનું કોઈ પરિણામ આવે કે ના આવે, એને કશી પડી જ નથી..

હૃદયમાં ઉઠતી ઊર્મિઓનું એણે બસ નિરિક્ષણ કર્યું,

એ ઉર્મીઓને સમજવાનું તો દુર, 

એણે તો કદી એનું નામ પણ ના પાડ્યું...

પ્રીતિ છે, કે પછી આ ત્યાગ કહેવાશે એવી માથાકૂટ એણે કદી કરી જ નહિ..

ખરેખર, સ્નેહનું આવું મૂક પરિમાણ ધરાવતું વ્યક્તિત્વ એક જ હોઈ શકે- વૃંદાવનની ગોપી..

( Rest of The Images: From an Old Personal Collection )

(Disclaimer: This post is not for any religious purpose. I have written it according to my beliefs and views about above mentioned characters, rather than according to any religious path explanations. Views may differ from Person to person. Moreover, above post is not intended for hurting anybody's feelings about "Dharma". Still, If you find anything inappropriate, healthy discussions are always welcome.)